Rolnicy w opanowanej przez komunistów Polsce powojennej byli pozbawieni autentycznej organizacji społeczno-zawodowej, ale po raz pierwszy w instytucjonalną obronę ich interesów zaangażowali się dopiero niezależni ludowcy, gdy środowiska opozycji antysocjalistycznej podjęły jawną działalność po 1976 roku. Rozważano początkowo utworzenie Komitetu Obrony Chłopów na wzór Komitetu Obrony Robotników, ostatecznie jednak wybrano inne formy działania. Już wiosną 1977 roku pojawiły się pierwsze postulaty powołania związku zawodowego rolników.

Decydujący dla ukształtowania się niezależnego ruchu chłopskiego okazał się rok 1978, kiedy protesty na wsi wywołało wejście w życie ustawy o emeryturach dla rolników. To długo oczekiwane rozwiązanie nie uwzględniło krytyki projektowanych przepisów ze strony między innymi seniorów ruchu ludowego oraz Episkopatu Polski. Przejmowanie chłopskiej ziemi na rzecz państwa stanowiło kolejną próbę przeprowadzenia socjalizacji rolnictwa przez władze PRL. Około 240 tysięcy rolników odmówiło płacenia składek emerytalnych, istniały też ogniska ostrych konfliktów lokalnych. Niezadowolenie wsi udało się wykorzystać przedstawicielom Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, którzy przyczynili się do założenia trzech Komitetów Samoobrony Chłopskiej: Ziemi Lubelskiej (30 lipca), Ziemi Grójeckiej (9 września) i Ziemi Rzeszowskiej (12 listopada 1978 roku). Ich głównym organizatorem był Wiesław P. Kęcik. Odmienną formułę zastosował Henryk Bąk, który wskazując na międzynarodowe akty prawne, 10 września 1978 roku powołał Tymczasowy Komitet Niezależnego Związku Zawodowego Rolników. Jednym z przejawów działalności, powstających na wsi ośrodków opozycyjnych było wydawanie gazetek poza cenzurą państwową, takich jak: „Rolnik Niezależny”, „Placówka” czy „Wieś Rzeszowska”, które mimo niedużych nakładów, docierały za pośrednictwem popularnych radiostacji zachodnich – przede wszystkim Radia Wolna Europa – do szerszych kręgów społecznych. Próbowano także zorganizować Uniwersytet Ludowy.

Niezależne inicjatywy zostały poddane w środowiskach wiejskich brutalnym prześladowaniom ze strony administracji terenowej i Służby Bezpieczeństwa. Represjonowano zwłaszcza ich liderów: Janusza Rożka, ks. Czesława Sadłowskiego ze Zbroszy Dużej – symbolu oporu rolników polskich w PRL, Jana Kozłowskiego i innych. Pozyskiwano wokół nich agenturę i zmuszano do zaniechania działalności opozycyjnej. Tylko nieliczni działacze chłopscy wytrwali w oporze przeciw komunistycznej władzy, podejmując próby budowy nowych struktur.

Przełomowe znaczenie miały wydarzenia sierpnia 1980 roku. W porozumieniu gdańskim 31 sierpnia 1980 roku umieszczono zapis, dotyczący polityki rolnej: stworzenie trwałych perspektyw dla rozwoju chłopskiego gospodarstwa rodzinnego – podstawy polskiego rolnictwa, zrównanie sektorów rolnictwa w dostępie do wszystkich środków produkcji, włącznie z ziemią, oraz „stworzenie warunków dla odrodzenia samorządu wiejskiego”.

W nowej sytuacji działacze niezależni ze środowisk wiejskich utworzyli jednolitą reprezentację. 7 września 1980 roku w Warszawie powstał nowy Komitet NSZZ Rolników, powiększony o członków Komitetów Samoobrony Chłopskiej i Ośrodka Myśli Ludowej. Równocześnie rolnicy zaczęli oddolnie tworzyć rozmaite własne organizacje związkowe o zasięgu lokalnym. 1 września 1980 roku we wsi Makówiec powołano Komitet Założycielski Chłopskiego Związku Zawodowego Ziemi Dobrzyńskiej. Nowe ośrodki powstały spontanicznie pod rozmaitymi nazwami w wielu miejscach, od Wielkopolski po Dolny Śląsk i Bieszczady. Brak wzorców postępowania i informacji powodował, że zwracano się o pomoc do NSZZ „Solidarność”, działaczy ludowych i katolickich.

17 września 1980 roku w Lipnie, przy udziale Michała Jagły, przyjęto statut i utworzono Komitet Założycielski Chłopskiego Związku Zawodowego Ziemi Dobrzyńskiej i Kujaw ze Stanisławem Janiszem na czele. Z kolei 21 września 1980 roku swój statut – opracowany przez Henryka Bąka – otrzymał NSZZ Rolników. W skład utworzonego w Warszawie Komitetu Założycielskiego, oprócz uczestników niezależnego ruchu chłopskiego sprzed sierpnia 1980 roku, weszli inicjatorzy nowych struktur terenowych, ogółem mieszkańcy wsi z 13 spośród 49 ówczesnych województw. Przewodniczącym Komitetu został Zdzisław Ostatek (rejestrowany przez SB jako TW „Karol”), a punkt informacyjny umieszczono w warszawskim domu Marzeny i Wiesława Kęcików – faktycznych organizatorów Związku. 24 września delegacja NSZZ Rolników, wspólnie z przedstawicielami NSZZ „Solidarność”, złożyła statut do rejestracji sądowej. 2 października 1980 roku dr Gabriel Janowski ogłosił powstanie Samorządnego Związku Producentów Rolnych, który początkowo przyjął formułę stowarzyszenia o zasięgu ogólnopolskim, a w jego Komitecie Organizacyjnym znaleźli się rolnicy z 17 województw, głównie absolwenci SGGW i studenci.

Władze PRL próbowały przeciwdziałać zakładaniu nowych organizacji na wsi. Cenzura w mediach zablokowała informacje na ten temat, nadano też skompromitowanym kółkom rolniczym uprawnienia związku zawodowego rolników indywidualnych. Decyzje te, forsowane przez oficjalną propagandę i aparat państwowy, wywoływały protesty działaczy niezależnych.

Jesienią 1980 roku stopniowo wykrystalizowały się trzy główne nurty związkowe ruchu solidarnościowego na wsi. Animozje między nimi podsycała SB, która uważała wszystkie związki zawodowe rolników za formacje antysocjalistyczne. Na zjeździe w Krakowie 19 października 1980 roku do nazwy NSZZ Rolników dodano hasło „Solidarność Wiejska”. Statut tego związku przewidywał, że członkami mogą być nie tylko rolnicy indywidualni, ale także pracownicy sektora państwowego i spółdzielczego. Kontrowersje budziła też centralistyczna struktura związkowa. 4 listopada 1980 roku w Gdańsku utworzono konkurencyjną Krajową Radę Porozumiewawczą Chłopskich Niezależnych Związków Zawodowych „Solidarność Chłopska” jako federację autonomicznych związków wojewódzkich, zrzeszających wyłącznie chłopów. Temu nurtowi bliskie były wartości ruchu ludowego i agraryzmu.

Mimo różnic i animozji personalnych, przedstawiciele trzech nurtów związkowych występowali wspólnie wobec władz PRL, między innymi podczas rozmów w Ministerstwie Rolnictwa. Wspólne było też żądanie rejestracji związków zawodowych rolników. Sąd Wojewódzki w Warszawie 29 października 1980 roku oddalił jednak wnioski w tej sprawie. Według danych władz, w tym czasie akces do nowych związków zgłosiło 40 tysięcy rolników. Kierownictwo PZPR (wspierane przez sojuszników z ZSL) – naciskane przez towarzyszy radzieckich – obawiało się reaktywowania PSL i prawdziwego sojuszu robotniczo-chłopskiego między „Solidarnością” miejską i wiejską.

Opór władz przyspieszył jednoczenie ruchu solidarnościowego na wsi. W grudniu 1980 roku uzgodniono wstępnie statut i nazwę wspólnego związku zawodowego rolników indywidualnych. Rozprawie w Sądzie Najwyższym 30 grudnia 1980 roku w sprawie rejestracji „Solidarności Wiejskiej” towarzyszyła manifestacja rolników na ulicach stolicy. Dzień wcześniej, w Ustrzykach Dolnych rozpoczął się pierwszy w PRL strajk okupacyjny, a protestujący domagali się między innymi rejestracji NSZZ Rolników.

Andrzej W. Kaczorowski

Artykuł został opublikowany w okolicznościowym kalendarium
wydanym z okazji 40. rejestracji NSZZ RI „Solidarność”.

Fot. domena publiczna

 
Tags